آداب تلاوت قرآن كريم

براى بهره‌گيرى بيشتر و بهتر از تلاوت قرآن، آداب و دستورالعمل‌هايى در قرآن و روايات معصومين(ع) بيان شده است. اين آداب در نگاه كلى به دو بخش تقسيم‌مى‌شود:
الف) آداب ظاهرى كه مهم‌ترين آن‌ها عبارتند از:
مسواك زدن، وضو گرفتن، رو به قبله نشستن، رعايت وقار، خشوع در قرائت، محزون خواندن، رعايت ترتيل، خوش صدا خواندن، توجه به معناى آيات، رعايت سكوت هنگام تلاوت ديگران، به خدا پناه بردن، با نام خدا آغاز كردن تلاوت.
ب) آداب باطنى كه درباره حالت‌هاى روحى مطلوب قارى قرآن، هنگام تلاوت است. با استفاده از آيات و روايات، مهم‌ترين آن‌ها عبارت‌اند از:
1. اعتراف به مقام قرآن و علت نزول آن; 2. بزرگ‌داشت و تكريم خداوند كه صاحب قرآن است; 3. حضور قلب; 4. تدبر در معانى قرآن; 5. تفهّم و كشف ربط و هدف آيات; 6. دورى گزيدن از موانع شناخت و فهم قرآن; 7. خود را مخاطب خداوند پنداشتن; 8. تأثير پذيرى روحى از آيات; 9. ترقى بخشيدن به روح در حال قرائت; 10. بيگانه شدن از خود با عنوان انسان خطاكار و گناه‌كار; 11. كسب خشنودى در دل، هنگام قرائت.
لطفاً مهم‌ترين آدابى كه مستحب است در قرائت قرآن رعايت كنيم به‌طور مختصر و مستند بيان فرماييد.
قرائت قرآن كريم در هر حال پسنديده است. پيامبر گرامى(ص) فرمود: «بر تو باد كه در هر حال و موقعيتى كه هستى، قرآن را تلاوت نماييد^[1] ولى براى بهره‌مند شدن از فيض الهى و استفاده بهتر از سفره گسترده و پرنعمت قرآن، حضرات معصومين(ع) به ما سفارش‌هايى نموده‌اند كه از آن‌ها به آداب تلاوت قرآن ياد مى‌كنيم. به چند مورد از آن‌ها ـ‌چنان‌كه علماى ما هم‌چون فيض كاشانى در المحجة البيضا و مولى احمد نراقى در معراج‌السعاده و ديگران يادآور شده‌اند‌ـ اشاره مى‌كنيم.^[2]
الف) مسواك زدن;^[3]
ب) وضو و طهارت داشتن;^[4]
ج) پناه بردن به خداوند پيش از قرائت قرآن. قرآن كريم مى‌فرمايد: «وقتى قرآن مى‌خوانى، از[ شرّ] شيطان رانده شده به خداوند پناه ببر».^[5]
د) قرائت از روى قرآن; پيامبر اكرم(ص) فرمود: «قرائت قرآن از روى مصحف، بهترين اعمال امّت من‌است».^[6]
هـ) قرائت قرآن با صداى خوش; خاتم پيامبران(ص) فرمود: «هر چيزى زيورى دارد و زيور قرآن، صوت نيكو است.»^[7]
و) قرائت قرآن همراه با خشوع; قرآن مى‌فرمايد: «آيا وقت آن نرسيده است كه دل‌هاى مؤمنان در برابر ذكر خدا و آن‌چه از حق نازل شده، خاشع گردد؟»^[8]
ز) قرائت همراه با حزن و اندوه; پيامبر خدا(ص) فرمود: «به راستى قرآن همراه با حزن نازل شده است; بنابراين، هنگامى كه قرآن مى‌خوانيد گريه كنيد و اگر گريه‌نكرديد، حالت گريه به خود بگيريد».^[9]
ح) تلاوت قرآن، همراه با ترتيل; قرآن مى‌فرمايد: (ورَتِّلِ القُرءانَ تَرتيلا); قرآن را با دقّت و تأنّى بخوان.^[10]
ط) تدبر; يعنى قارى قرآن تنها به خواندن الفاظ، بدون توجه به معانى آن، اكتفا نكند و همراه با قرائت آن در معانى قرآن انديشه كند و از آياتش پند گيرد; چنان‌كه اميرمؤمنان على(ع) در وصف پرهيزكاران مى‌فرمايد: «آنان در شب به پا خاسته، قرآن را شمرده شمرده و با تدبّر تلاوت مى‌كنند. جان خويش را با آن محزون مى‌سازند و دواى درد خود را از آن مى‌گيرند. هرگاه به آيه‌اى برسند كه در آن تشويق باشد، با‌علاقه و اميد به آن روى مى‌آورند و روح و جانشان با شوق بسيار در آن خيره مى‌شود و آن را همواره نصب‌العين خود مى‌سازند و هرگاه به آيه‌اى برخورد كنند كه در آن بيم باشد، گوش‌هاى دل خود را براى شنيدن آن باز مى‌كنند و صداهاى ناله و برخورد زبانه‌هاى آتش در گوششان طنين‌انداز است.»^[11]
آيه‌اى در مورد صحبت نكردن هنگام قرائت قرآن و گوش دادن به آن بيان كنيد.
خداوند متعال مى‌فرمايد: (وَإِذَا قُرِئَ الْقُرْءَانُ فَاسْتَمِعُواْ لَهُ وَأَنصِتُواْ لَعَلَّكُمْ تُرْحَمُون); و چون قرآن خوانده شود، بدان گوش فرا داريد و خاموش مانيد; اميد كه بر شما رحمت آيد.^[12]
از اين آيه بر مى‌آيد كه استماع و سكوت، هنگام شنيدن آيات قرآن كار بسيار شايسته‌اى است و كسانى كه سكوت نكنند و گوش فرا ندهند، در مسير لطف و رحمت الهى قرار ندارند.

چه هنگام قرآن خواندن ثواب بيشترى دارد؟
هر وقت قرآن خوانده شود ثواب دارد، امّا در روايات به خواندن قرآن در صبح‌و‌شب بيشتر سفارش شده است.^[13]
در ميان ماه‌ها، ماه مبارك رمضان، بهار قرآن معرفى شده و مستحب است در آن ماه، فراوان قرائت قرآن شود.^[14]
آيا تلاوت قرآن، ساعت خاصّى دارد؟ (مثلا مى‌گويند سوره واقعه را شب بخوانيد) چند سوره را با اوقات تلاوت آن ذكر كنيد ـ مثلا براى آمرزش اموات، شفاى مريض و‌...‌ـ چه سوره‌اى براى تلاوت بهتر است؟
تلاوت قرآن، در همه حال ارزشمند است. از پيامبربزرگوار(ص) نقل شده كه فرمودند: افضل العبادة قراءة القرآن; قرائت قرآن، بهترين عبادت است.^[15]
در عين حال، خواندن بعضى از سوره‌ها در بعضى از اوقات، ثواب بيشترى دارد كه به بعضى از آن‌ها اشاره مى‌كنيم.
پيامبراكرم(ص) فرمودند: «خداوند، كسى را كه سوره فجر را در ده شب نخست ماه ذى‌الحجه بخواند، مى‌بخشد و هر كس در ساير ايّام، اين سوره را بخواند، قيامت برايش نور خواهد شد».^[16] هم‌چنين فرمودند: «كسى كه هر پنجشنبه سوره هل أتى را بخواند، همراه پيامبر(ص) باشد».^[17]
امام صادق(ع) فرمود: «كسى كه قبل از خواب، سوره ملك را بخواند، تا صبح مدام در امان و پناه خداست و تا قيامت، در امانش خواهد بود.»^[18]
سوره جمعه، در شب‌هاى جمعه، تأكيد شده است.^[19]
خواندن سوره‌هاى مسبّحات (سوره‌هاى: حديد، اسراء، حشر، صف، جمعه، تغابن و اعلى) قبل از خواب، تأكيد شده است.^[20]
«اگر كسى سوره مبارك يس را در قبرستان بخواند، عذاب اهل قبور كم و براى قارى آن، به تعداد مردگان پاداش داده مى‌شود».^[21]
چرا بايد همه براى تلاوت قرآن، «اعوذبالله...» بگويند؟
خداوند متعال مى‌فرمايد: (فَإِذَا قَرَأْتَ الْقُرْءَانَ فَاسْتَعِذْ بِاللَّهِ مِنَ الشَّيْطَـنِ الرَّجِيم); [اى‌رسول ما]چون قرآن را تلاوت كنى، از[ شرّ وسوسه] شيطانِ[ مردود و] مطرود، به خدا پناه ببر.^[22]يعنى وقتى قرآن مى‌خوانى، از خداى متعال بخواه، مادامى كه مشغول خواندن هستى، از مكر و فريب شيطانِ رجيم، پناهت دهد. پس پناه بردنى كه در اين آيه به آن امر شده است، وظيفه قلب و نفس خواننده و قارى قرآن است و مأمور شده است، مادامى كه مشغول تلاوت است، اين حقيقت (استعاذه به خدا) را در دل خود بيابد.^[23]
شيطان هميشه در كمين انسان است; به خصوص وقتى كه به ذكر و نام خدامشغول است، بسيار او را وسوسه مى‌كند و به‌وسيله تهييجِ عواطفِ درونىمربوط به آن عمل، به آدمى القا مى‌كند كه عمل بسيار خوبى است و در نتيجه، انسان از عمل خود لذت‌مى‌برد و در قلب، آن را دوست مى‌دارد و آن قدر قلبش متوجه آن مى‌شود كه ديگر فرصتى پيدا نمى‌كند تا درباره عواقب و آثار سوء آن هم‌چون غرور، ريا و‌... تعقل كند.^[24]
چرا بعضى از قاريان در پايان تلاوت، «صدق‌الله العلى العظيم» و برخى ديگر «صدق‌الله‌العظيم» مى‌گويند؟
«صدق‌الله‌العلى‌العظيم» عبارتى متبرك است كه در بردارنده دعا و شهادت قارى قرآن بر صدق خداوند و كلام اوست و در پايان قرائت قرآن‌كريم ادا مى‌گردد. قاريان اهل‌سنت با توجه به برخى روايات اين عبارت را به صورت «صدق‌الله‌العظيم» و قاريان شيعه به صورت «صدق‌الله‌العلى‌العظيم» مى‌گويند كه برگرفته از سخن پيامبر(ص)^[25] و امامان‌معصوم(ع)^[26] مى‌باشد.
شايان ذكر است كه اين تفاوت، اختلاف مهمى نيست، زيرا مقصود شيعيان از كلمه «العلىّ»، يكى از صفات خداوند است كه در آيات متعددى (مانند: بقره، آيه‌255; شورى، آيه‌4) آمده است، نه نام اميرمؤمنان(ع).
چگونه مى‌توانيم به قرآن كريم احترام بگذاريم؟
احترام به قرآن به دو صورت شكلى و محتوايى محقق مى‌شود. برخى از احترامات شكلى عبارت است از:
1. موقع خواندن قرآن حتماً با وضو باشيم و بىوضو به قرآن دست نزنيم; 2. قرآن را روى زمين رها نكنيم; 3. هنگامى كه ديگران قرآن مى‌خوانند سكوت و ادب را كاملا رعايت كنيم; 4. پاهايمان را جلوى قرآن دراز نكنيم; 5. بعد از خواندن قرآن، آن‌را در پارچه در جاى پاكيزه و مناسبى قرار دهيم و‌...‌.
برخى از احترامات محتوايى قرآن كه وظايف ما در برابر قرآن را روشن مى‌كند، چنين است:
1. يادگيرى قرآن: رسول گرامى(ص) در اين‌باره مى‌فرمايد: «بهترين شما كسى است كه قرآن را بياموزد و آن را به ديگران نيز ياد دهد».^[27]
2. قرائت قرآن: پيامبر گرامى(ص) مى‌فرمايد: «خانه‌هاى خود را با تلاوت قرآن نورانى كنيد».^[28]
3. عمل به قرآن  كه مهم‌ترين موارد است. پيامبراكرم(ص) فرمود: رُبّ تالِ القرآن و‌القرآنُ يَلْعَنُه; بسا كسانى كه قرآن را تلاوت مى‌كنند، در حالى كه قرآن بر آن‌ها لعن و نفرين فرستد.^[29]
4. حفظ قرآن: پيامبر گرامى اسلام(ص) فرمودند: لايعذب اللّه قلباً وعى القرآن; خداوند قلبى را كه ظرف قرآن باشد، عذاب‌نمى‌كند».^[30]
امام صادق(ع) فرمودند: «كسى كه حافظه‌اش ضعيف باشد و با رنج و زحمت، قرآن را حفظ كند، اجرش دوچندان باشد».^[31]